Манфиати Барномаҳои Озодасос ба Точикистон

Барномаҳои оператсионӣ (компютерӣ) маъмул дар кишвари мо инҳоянд:
MS DOS
MS Windows 95/98/Me/NT/XP/2000
GNU/Linux
MacOS
UNIX ва ғайра.

Ин барномаҳо дар ҷомеаи мо низ рӯзафзун қисман ва ё ба таври васеъ, вобаста аз огаҳмандии мутахассисон, истифода бурда мешаванд. Монандӣ ва тафовути онҳо дар чист? Монандии ҳамаи онҳо ин натиҷаи меҳнати зеҳнии барноманависон буда, барои истифода ва тағир додани онҳо литсензия (иҷозатнома) лозим аст. Тафовути қатъии онҳо ба барномаҳои хусусӣ (проприетарӣ) ва озод (озодасос) ҷудо шуданашон аст.

Дар ҷомеаи мо ба монанди дигар кишварҳои муштараккулманофеъ барномаҳои хусусӣ беш аз дигар барномаҳо, хусусан дар сатҳи муштариён, истифода бурда мешаванд. Намунаи ин барномаҳо ҳамаи барномаҳои истеҳсоли компанияи нармафзории Майкрософт (Microsoft)мебошанд, ба мисли
Барномаҳои оператсионӣ
MS DOS, MS Windows 95/98/Me/NT/XP/2000
MacOS
UNIX
Барномаҳои амалӣ
MS Office (MS Word, MS Excel ва ғайра), мултимедиа, графика

Ин барномаҳо дар асоси шартномаи литсензионӣ барои мӯҳлати муайян фурӯхта мешаванд. Шартномаи мазкур танҳо барои истифода дар як компютер в ё гурӯҳи компютерҳои шабакаи дохилии як созмон дода мешавад. Мувофиқи ин шартнома компанияи Майкрософт ҳуқуқи ба шахси сеюм додани ахбороти техникии муштариро дорад. Истифодаи белитсензияи барнома мумкин аст, вале ҷиноят ба шумор меравад.

Барномаҳои озодасос барномаҳоеанд, ки дар асоси Литсензияи Ҷамъиятии Кулл (GNU GPL – GNU General Public License) истифода, паҳн ва такмил дода мешаванд. Асоси барномаи озодасос (коди он), ки натиҷаи ҳамкории мутахассисони тамоми дунёст, ба ҳама дастрас аст. Ҳар як шахси ҳавасманд метавонад барномасози ин барномаҳо бошад. Асоси "Барномаҳои озод" ин пеш аз ҳама озодист на балки арзиш. Ин суханон бунёди Литсензияи Ҷамъиятии Куллро (ЛҶК) ташкил медиҳанд, ки онро Ричард Столлман, асосгузор ва роҳбари фонди Барномаҳои Озодасос (Free Software Foundation, http://www.fsf.org/), тартиб додааст. Имрӯзҳо литсензияҳои ба ЛҶК монанд бисёр бошанд ҳам, ҳадафи ҳамаи онҳо озодии истифодабаранда ва инкишофдиҳандаро ҳифз намудан аст.

Намунаи барномаҳои озодасос ин барномаи оператсионии – GNU/Linux мебошад, ки аз ҷониби Линус Торвалдс дар ҳамкорӣ бо барномасозони дигар сохта шудааст. Он дорои хосиятҳои барномаи оператсионии замонавист. Линукс мағзи барномаи оператсионӣ буда, барои тамоми силсилаҳои (дистрибутивҳо) гуногуни ин барнома, ки баъзеяшон дар поён оварда шудаанд, ягона аст:
GNU/Linux Mandrake
GNU/Linux redhat
GNU/Linux SuSE
GNU/Linux Debian
GNU/Linux Knoppix

Барномаҳои озодасосро умуман ба 3 категорияи зерин ҷудо кардан мумкин аст:
Барномаҳо барои компютери фардӣ ё барои истифодаи муштариён ба мисли барномаҳои коркарди матн, таблитсаҳои электронӣ, сохтани намоишномаҳо, роҳбаладҳо, коркарди почтаи электронӣ ва монанди инҳо.
Барномаҳо барои ташаккул, рушд ва ҳифзи шабакаи компютерӣ. Ба ин категория барномаҳои оператсионӣ, серверҳо (почта, туранкубат (веб), прокси, манбаи файлҳо, ва ғайра) дохил мешаванд.
Барномаҳои амалие, ки барои қонеъи талаботи дохилӣ сохта шудаанд. Ба мисли барномаҳое, ки характери омӯзишӣ доранд.

Бартарии барномаҳои озодасос аз барномаҳои хусусӣ дар дастрас будани онҳо, чӣ бо нарх ва чӣ бо мазмун ва аз ҳама муҳимаш озод будани истифода, паҳн намудан ва мутобиқ кардан ба талаботи маҳал мебошад. Илова бар ин барномаҳои озодасос имкони сохтани барномаҳои нав дар асоси барномаҳои мавҷудбударо низ фароҳам меоварад.

Дастрас будани яке аз силсилаи барномаҳои озодасоси оператсионӣ GNU/Linux Mandrake ба забони давлатии мо нишондиҳандаи хуби гуфтаҳои болост. Ин барнома бо ташаббуси мутахассисони ватанӣ ва хориҷӣ аввалин шуда дар минтақаи Осиёи Марказӣ ба забони тоҷикӣ тарҷима шудааст. Албатта мавҷуд будани чунин барномаҳо дар рушди ҷомеаи иттилоотӣ дар кишвари мо аҳамияти хоса дорад. Чунки ин барномаҳо на танҳо аз рӯи арзиш балки бо мазмун низ дастраси он муштариёнест, ки забони русӣ ё англисиро намедонанд. Илова бар ин мазмуни технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ ба забони давлатӣ, боиси огаҳмандии ҷомеа ва истифодаи пурсамари иқтидори ин технологияҳо дар ҳалли масъалаҳои маҳаллӣ мегардад. Барномаҳои озодасос, аз он ҷумла ба паст ва ҳатто нест намудани истифодаи ғайриқонунии барномаҳои хусусӣ (проприетарӣ) мусоидат менамоянд, ки ин на танҳо ба кишвар фоидаи молӣ меоварад, балки обрӯи онро дар бозори ҷаҳонӣ низ мебардорад.

Тоҷикистон, ки узви ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳонист, имрӯзҳо баҳри ташаккул ва рушди ҷомеаи иттилоотӣ дар талош аст. Барои Тоҷикистон ин раванд имконияти то ба ҳол ғайриимконро фароҳам овардааст. Чунин имконият узви комилҳуқуқи ҷомеаи иттилоотии ҷаҳонӣ гардидан аст. Барои ба ин мақсад ноил гаштан кишвар бояд дорои ҷои худ дар иқтисодиёти глобалӣ (иқсодиёти асосаш маърифат) бошад, ки ин дар навбати худ рушд додани иқтидори экспортии кишварро талаб менамояд. Инчунин афзудани моли асосии ин навъи иқтисодиёт - моликияти зеҳнии кишвар нақши муҳимро дар ин раванд мебозад.

Албатта, ин ҳадаф аз нигоҳи шахсе, ки аз иқтидори технологияҳои иттилоотиву коммуникатсионӣ огаҳ нест, бениҳоят ғаразнок менамояд. Лек бо назардошти он, ки ин технологияҳоро ба осонӣ ба шароитҳои маҳаллӣ мутобиқ карда, барои ҳалли масъалаҳои гуногун пурсамар истифода бурдан имконпазир аст, расидан ба ин ҳадаф чандон мушкил нест ва мӯҳлати тулониро низ наметалабад.

Истифодаи пурсамари технологияҳои иттилотӣ ва коммуникатсионӣ ҷиҳати қонунии истифодаро низ дар бар мегирад. Агар барномаҳои компютерии хусусӣ, ба мисли имрӯза, дар тамоми соҳаҳо белитсензия истифода бурда шаванд, чунин истифода пурсамар буда наметавонад. Чунки ин ҳолат ба монополияи як компания дар тамоми кишвар ва ҳатто минтақа оварда мерасонад. Илова бар ин истифодаи белитсензия обрӯи кишвари моро дар сатҳи ҷаҳонӣ ҳаргиз бардошта наметавонад.

Бисёр кишварҳои олам ҳалли осону дастраси ин қазияро дар истифодаи барномаҳои компютерии озодасос мебинанд. Чунки дар баробари он, ки ин барномаҳо ҳам аз ҷиҳати мазмун (бо забони давлатҳои гуногун, новобаста аз шумори аҳолӣ) ва ҳам бо арзиш дастраси ҳамагон буда метавонанд, онҳо дар асоси литсензияе дастрас мешаванд, ки чор намуди озодиро пешниҳод менамояд:
1 - озодӣ дар истифода
2 - озодӣ барои омӯзиш
3 - озодӣ дар паҳн намудани барнома
4 - озодӣ дар пешкаш намудани коди такмил додашудаи барнома

Яъне, ҳар як шахс ҳуқуқи истифода бурдан, такмил додан ва паҳн намудани ин барномаҳоро дорад. Илова бар ин истифодаи онҳо монополияи як компанияро хотима дода, ба кишвар истиқлолияти технологӣ (рақамӣ) меоваранд. ин дар навбати худ ба ташаккули ҷойҳои кории нав, истифодаи пурсамари компютерҳои фардии кӯҳна, тарбияи мутахассисони ватании дорои малакаи ҷаҳонӣ, фардои боэътимоди проектҳои имрӯза дар соҳаи маориф, дараҷаи баланду боэътимоди бе- хатарии иттилоотӣ, озодии муштариёни технологияҳои нав аз вирус ва манфиатҳои дигар оварда мерасонад.
Асомиддин Атоев
IPF 2004 Fellow,
atoev@policy.hu
http://www.policy.hu/atoev
июли соли 2005